Inventaria codicum librorumque pertinentium ad bibliothecas cartusienses in Belgio Austriaco, composita per abolitionem monatseriorum inutilium ab imperatore Josepho II anno 1783

Historische inleiding1
Op 17 maart 1783 werd het edict uitgevaardigd waarbij keizer Jozef II van Oostenrijk, vorst der Zuidelijke Nederlanden, een honderdvijftig contemplatieve kloosters in onze gewesten afschafte, die onnutig waren voor de godsdienst en de maatschappij. Hij wilde in zijn gebieden alleen religieuzen die zich toelegden op studie en onderwijs, de zieken verzorgden en zich bezighielden met de zielzorg. De opheffing van de kloosters in 1783 werd voorafgegaan door een reeks decreten die hun vrije bestaan aan banden legden: zo regelde het decreet van 13 mei 1771 de zaak van de bruidsschat der vrouwelijke kloosterlingen; het decreet van 18 april 1772 bepaalde de leeftijd van de religieuze professie; de onafhankelijkheid van de religieuze orden ten overstaan van hun vreemde oversten werd op 28 november 1781 bekrachtigd; op 18 april 1782 werd een algemeen onderzoek bevolen om de staat van de roerende en onroerende goederen der religieuze instellingen, die de keizer beoogde te supprimeren, op te stellen.

Bij voornoemd edict werd tevens het Comité van de Religiekas opgericht dat op 26 maart 1783 in werking trad. Dit Comité stond in voor de organisatie van de afschaffing: het beheer van de goederen en inkomsten van de gesupprimeerde kloosters, de betaling der pensioenen van de ex-religieuzen, de financiële ondersteuning van hospitalen en parochies, het scheppen van begraafplaatsen. Teneinde een overzicht te bekomen van de kloosterbezittingen wenste men van elk klooster een inventaris op te stellen, onder meer in het bijzonder van de handschriften en drukken in hun bibliotheken. Deze beslissing werd door het Comité op 28 januari 1784 genomen2. In de besluiten van deze zitting verneemt men dat de gedrukte werken in grote aantallen aanwezig waren, dat de bibliotheken van zusterkloosters voornamelijk devotieboekjes bevatten en dat er tussen de bibliotheken van de mannenkloosters geen vergelijking kon gemaakt worden. Bijvoorbeeld trof men in de bibliotheken van jezuïeten die zich aan het onderwijs en de vorming van de jeugd wijdden, desbetreffend een rijke collectie aan, "mais les Chartreux dans l'inaction d'une pieuse retraite ne s'appliquant guères qu'à la méditation mystique et à la culture des fleurs ou des fruits". In de loop van februari 1784 werden de Directions générales pour les administrateurs des biens des couvents supprimés rondgestuurd. Hierin werd uiteengezet hoe de administratoren, die per gebied werden aangesteld, de inventarissen dienden samen te stellen. Op 22 juni 1784 werd nog eens een Circulaire aux administrateurs qui n'ont pas encore satisfait relativement à l'envoi des catalogues de livres verzonden, een aanmaning om in gebreke gebleven administratoren aan te zetten zich van hun opdracht te kwijten.

De inventarissen moesten in catalogusvorm worden geredigeerd en de volgende componenten bevatten: het formaat van het boek, de naam van de auteur, het onderwerp van het boek, plaats en datum van uitgave, en de naam van de uitgever. Wat de getijden- en gebedenboeken betreft werden geen details vereist; een opgave van de kwantiteit volstond. De handschriften werden steeds in een afzonderlijke notitie opgetekend. De meeste inventarissen vernoemen de administrator, vermelden de datum van opstelling en van de verzending der inventarissen naar Brussel. In de meeste gevallen kwamen alle inventarissen klaar tussen februari en september 1784. Weinig inventarissen voldeden echter aan de gestelde eisen, omdat de administratoren niet vertrouwd waren met het catalogiseren van boeken. Ze riepen dan ook de hulp in van in het boekenvak bevoegde mensen zoals boekhandelaars. Alhoewel het niveau ongelijk was, geven de inventarissen een behoorlijk beeld van de geïnventariseerde kloosterbibliotheken.

Nadien kwamen de inventarissen terecht bij het Comité, of ook wel rechtstreeks bij J. Ermens, de belangrijkste veilinghouder te Brussel. Het Comité wenste immers zoveel mogelijk geld uit de bibliotheken te halen. Daartoe werden de boeken verdeeld in waardevolle en minder waardevolle. Ermens' taak bestond erin alle door de administratoren gemaakte inventarissen te overlopen en in de marge aan te stippen welke boeken belangrijk waren. Hier en daar vindt men zijn aanduidingen in de marge terug. Deze boeken werden op een afzonderlijke lijst, de zogenaamde A-lijst, genoteerd om in Brussel te worden geveild. Deze veilingen begonnen vanaf 1785 aan de hand van goed opgestelde en ruim verspreide catalogen. De overige minder betekenende boeken kwamen op een B-lijst en mochten door de administratoren ter plaatse in de verschillende steden worden verkocht al dan niet met een gedrukte catalogus.

Het archief van het Comité van de Religiekas wordt in het Algemeen Rijksarchief te Brussel bewaard3, waarin de dozen genummerd van 71 tot 75 de documenten met betrekking tot de boeken bevatten: in doos 71 de algemeenheden, in dozen 72-74 de bewaarde inventarissen van nr. 24 tot nr. 148 en in doos 75 de veilingcatalogen4.

Overzicht van de bewaarde bibliotheekinventarissen
Comité van de Religiekas, nr. 72
24. Aalst, Karmelietessen - 25. Aalst, Wilhelmieten - 25bis. Antwerpen, Annonciaden - 26. Antwerpen, Arme Klaren - 27. Antwerpen, Predikheerinnen (Dominicanessen) - 28. Antwerpen, Regularissen van Sint-Augustinus (Facons) - 29. Antwerpen, Kartuizers - 29bis. Antwerpen, Norbertinessen - 30. Antwerpen, Regularissen van Sint-Augustinus (Sint-Jozef Nazareth) - 31. Antwerpen, Spaanse Karmelietessen of Teresianen - 32. Antwerpen, Leprozenhuis Ter Zieken - 33. Antwerpen, Clarissen-Urbanisten (Sint-Agnes) - 34. Ath, Kapucinessen - 35. Ath, Regularissen van Sint-Augustinus (Nazareth) - 36. Audregnies, Trinitariërs - 37. Baarle-Hertog, Tertiarissen (Sint-Katelijne-Berg) - 38. Bastenaken, Trinitariërs - 39. Bergen, Annonciaden - 40. Bergen, Arme Klaren - 41. Bergen, Kapucinessen - 42. Bergen, Karmelietessen - 43. Bergen, Penitenten - 44. Beveren, Wilhelmieten5 - 45. Binche, Recollectinnen - 46. Brandenburg, Kruisheren - 47. Brugge, Annonciaden - 48. Brugge, Arme Klaren - 49. Brugge, Augustinessen (Bethanië of Maagdendaal) - 50. Brugge, Kapucinessen - 51. Brugge, Dominicanessen - 52. Brugge, Geschoeide Karmelietessen - 53. Brugge, Grijze Zusters - 54. Brugge, Kartuizerinnen - 55. Brugge, Kartuizers - 56. Brugge, Ongeschoeide Karmelietessen - 57. Brugge, Recollectinnen - 58. Brugge, Clarissen-Urbanisten of Rijke Klaren - 59. Brugge, Regularissen van Sint-Augustinus (Sarepta) - 60. Brussel, Annonciaden6 - 61. Brussel, Regulieren van Sint-Augustinus (Coudenberg)7 - 62. Brussel, Kartuizers - 63. Brussel, Regularissen van Sint-Augustinus (Sint-Elizabeth op de Berg Sion) - 64. Dendermonde, Birgittinessen - 65. Dendermonde, Karmelietessen - 66. Doornik, Annonciaden - 67. Doornik, Arme Klaren - 68. Doornik, Karmelietessen - 69. Doornik, Dominicanessen - 70. Doornik, Regulieren van het H. Kruis - 71. Doornik, Kartuizers - 72. Doornik, Kruisheren - 73. Echternach, Clarissen-Urbanisten.

Comité van de Religiekas, nr. 73
74. Geraardsbergen, Kartuizers - 75. Gent, Annonciaden - 76. Gent, Arme Klaren - 77. Gent, Kapucinessen - 78. Gent, Karmelietessen - 79. Gent, Conceptionisten8 - 80. Gent, Tertiarissen (Bethlehem of Sint-Margareta, genoemd Klooster van Deinze) - 81. Gent, Dominicanessen - 82. Gent, Regularissen van Sint-Augustinus (Galilea) - 83. Gent, Penitenten (Sint-Pieter) - 84. Gent, Penitenten (Sint-Jacob) - 85. Gent, Regularissen van Sint-Augustinus (Sint-Agnes) - 86 Gent, Augustinessen (Sint-Barbara) - 87. Gent, Clarissen-Urbanisten - 88. Heer-Izaaks-Bos, Regulieren van Sint-Augustinus9 - 89 Herent, Regulieren van Sint-Augustinus (Bethlehem) - 90. Herne, Kartuizers10 - 91. Heverlee, Celestijnen - 92. Heverlee, Augustinessen (Terbank) - 93. Hoboken, Birgittijnen - 94. Hoogstraten, Clarissen-Urbanisten - 95. Houffalize, Regulieren van Sint-Augustinus - 96. Ieper, Arme Klaren11 - 97. Ieper, Kapucinessen - 97bis. Ieper, Karmelietessen - 98. Ieper, Regularissen van Sint-Augustinus (Ten Bunderen) - 99. Ieper, Clarissen-Urbanisten12 - 100. Kortrijk, Kapucinessen - 101 Kortrijk, Karmelietessen - 102. Lens-les-Béguines (Hannut), Regularissen van Sint-Augustinus - 103. Lens-sur-Dendre, Trinitariërs - 104. Lérinnes, Trinitariërs - 105. Leuven, Annonciaden - 106. Leuven, Dominicanessen - 107. Leuven, Geschoeide Karmelietessen - 108. Leuven, Kartuizers - 109. Leuven, Ongeschoeide Karmelietessen - 110. Leuven, Regulieren van Sint-Augustinus (Sint-Maartensdal) - 111. Leuven, Clarissen-Urbanisten - 112. Leuven, Witte Vrouwen - 113. Lier, Kartuizers.

Comité van de Religiakas, nr. 74
114 Mechelen (Hanswijk), Regulieren van Sint-Augustinus - 115. Mechelen, Norbertinessen (Leliëndaal) - 116. Melle, Regulieren van Sint-Augustinus (Ten Hole) - 117. Namen, Annonciaden - 117bis. Namen, Annonciades célestes - 118. Namen, Geschoeide Karmelietessen - 119. Namen, Kruisheren - 120. Namen, Ongeschoeide Karmelietessen - 121. Nieuwpoort, Annonciaden - 122. Nieuwpoort, Kartuizers - 123. Nevele, Penitenten - 124. Nijvel, Annonciaden - 125. Nijvel, Wilhelmieten - 126. Nizelles (Ophain), Cisterciënzers - 127. Orival, Trinitariërs - 128. Oudenaarde, Penitenten - 129. Oud-Tunrhout, Regulieren van Sint-Augustinus (Korsendonk) - 130. Oudergem, Dominicanessen - 131. Oudergem, Regulieren van Sint-Augustinus (Rooklooster)13 - 132. Peruwelz, Birgittinessen - 133. Petegem, Clarissen-Urbanisten - 134. Roermond, Arme Klaren - 134bis. Poperinge, Birgittinessen - 135. Roermond, Tertiarissen (Godsweerd) - 136. Roermond, Kartuizers, Ongeschoeide Karmelietessen, Dominicanessen - 137. Roermond, Kruisheren - 138. Roermond, Regularissen van Sint-Augustinus (Mariëngaard) - 139. Tienen, Regularissen van Sint-Augustinus (Barberendal) - 140. Tienen, Leprozenhuis Daenenbroek14 - 141. Kabbeek (Tienen), Regularissen van Sint-Augustinus - 142. Tussenbeek, Norbertinessen - 143. Veurne, Norbertinessen - 144. Veurne, Penitenten - 145. Vianden, Trinitariërs15 - 146. Vilvoorde, Ongeschoeide Karmelietessen - 147. Willebroek, Ongeschoeide Karmelietessen - 148. Zoutleeuw, Regulieren van Sint-Augustinus (Scholierendal).

Elektronische kopieën van de kartuizerinventarissen
...

  • 1. Naar de inleiding van J. Machiels op de Inventarissen van kloosterbibliotheken door Jozef II afgeschaft en aanwezig op het Algemeen Rijksarchief (nrs. 24-148), anastatische herdruk, 5 dln., Brussel 2000, 3253 p. doorlopend. (= Algemeen Rijksarchief en Rijksarchief in de Provinciën. Reprints, 169)
  • 2. J. Lavalleye, ‘La situation des bibliothèques des couvents supprimés par Joseph II en 1783’, in: Paginae bibliographicae, 2 (1927), p. 547-552.
  • 3. Voor een overzicht van het archief der Religiekas, raadplege men: A. Cosemans & J. Lavalleye, ‘Inventaire des archives du Comité de la Caisse de Religion’, in: Joseph Cuvelier, Travaux du cours pratique d'archivéconomie donné pendant les années 1920-1925, Bruxelles, 1926, 155-189.
  • 4. Ibidem, p. 167-177, doch vooral E. Persoons, ‘Handschriften uit kloosters in de Nederlanden in Wenen, in: Archief- en bibliotheekwezen in België’, 38 (1967), 93-98.
  • 5. Inventaris ontbreekt. — Op onze vraag verduidelijkte Marc Carnier (Algemeen Rijksarchief Brussel) in zijn e-mail van 04.12.07 deze vermelding als volgt: "Zij betekent dat zich onder dit nummer wel een dossier over de boeken van dit klooster bevindt, maar dat de inventaris zelf ontbreekt. Het gaat dan meestal om een paar brieven van de administrator betreffende deze lijst. Volgens deze briefwisseling ziet het ernaar uit dat er ooit wel een lijst werd opgemaakt en naar Brussel werd gestuurd, maar dat deze zich nu blijkbaar niet meer in het archief bevindt". Deze verklaring geldt ook voor de hierna volgende identieke vermeldingen.
  • 6. Inventaris ontbreekt.
  • 7. Inventaris ontbreekt.
  • 8. Inventaris ontbreekt.
  • 9. Inventaris ontbreekt.
  • 10. Inventaris ontbreekt.
  • 11. Geen boeken aanwezig.
  • 12. Inventaris ontbreekt.
  • 13. Inventaris ontbreekt
  • 14. Inventaris ontbreekt.
  • 15. Inventaris ontbreekt.