Aux sources de la vie cartusienne. Dl. 1: Éclaircissements concernant la vie de saint Bruno


Volledige referentie:

Maurice Laporte
Aux sources de la vie cartusienne. Dl. 1: Éclaircissements concernant la vie de saint Bruno, 2 bdn., In Domo Cartusiae [Grande Chartreuse], 1960, 507 (doorlopend) p.  
[Laporte 1960a]

Trefwoorden:

biographiae, Bruno Cartusiensis (biographia)

Notities:

Niet in de handel.

Tekstmededelingen:

Inhoud
Introduction - Vue générale
1. Une constante de l'histoire
2. 11ème et 12ème siècles
3. Les spiritualités diverses
4. Les emprunts mutuels
5. L'esprit d'un Ordre
6. Saint Bruno
7. La recherche des sources des règles monastiques
8. Les sources des Coutumes cartusiennes
9. Le dessein du présent ouvrage
Avant-propos - Problèmes de sources - Les Vies de saint Bruno
1. Rareté des sources
2. La chronique Magister1
3. Le rouleau des titres funèbres2
4. Les Vies de saint Bruno3
Chapitre I: Cologne et Reims
1. Naissance et premières années de saint Bruno
- Historique de quelques hypothèses
- À quelle date est né saint Bruno?
- Les études de saint Bruno
2. Le chanoine de Reims
- Genre de vie des chanoines séculiers
- Leurs richesses
3. Le maître de l'École de Reims
- Date de la nomination
- Organisation des études
- Valeur de Maître Bruno
- Examen d'une hypothèse: saint Bruno à Paris?
4. La lutte contre l'archevêque simoniaque4
- Le siège épiscopal de Reims
- Conclusions
Chapitre II: Vocation de saint Bruno
1. L'appel de Dieu
2. Les vicissitudes d'une légende
3. Raisons contre l'authenticité du prodige
4. Histoire vraie d'une légende fausse
5. Saint Bruno devant l'appel divin
Chapitre III: Sèche-Fontaine
1. Un problème de recherche historique
2. Sèche-Fontaine5
3. Courte histoire de Molesme6
4. La découverte de Mabillon7
5. L'hypothèse du Père de Bye, bollandiste8
6. L'enquête du Père de Tracy9
7. Les auteurs modernes
8. Qu'en pensait-on à Molesme?
9. L'imbroglio des chartes de Molesme
10. Nos conclusions
11. Précisions - Solutions de quelques doutes
- Un confirmatur
- L'idéal de saint Robert - L'univers molesmien
- Monachus, hinc eremita10
- L'hypothèse de Bruno, bénédictin à Molesme
- Une hypothèse de Löbbel11
- Le motif du départ de saint Bruno
12. Remarques d'ordre psychologique
13. Excursus du chapitre III
- La destinée de Pierre et Lambert12
- Une hypothèse récente
Chapitre IV: Arrivée en Chartreuse
1. Date de l'arrivée en Chartreuse
2. Le récit de l'arrivée en Chartreuse
3. Le motif
4. Les compagnons de saint Bruno
5. Le songe de saint Hugues13
6. L'arrivée au désert
Chapitre V: La première Chartreuse
1. Le dessein de ce chapitre
2. La pauvreté du site de Chartreuse - Conséquences
3. Le climat et ses conséquences
4. Une série de problèmes difficiles
- Habitat à deux par cellule?
- Le renseignement donné par Guigues
- Les disciples de saint P. Damien et de saint Romuald14
- Problèmes de construction
- Le point de vue de la solitude contemplative
- Conclusions de cette recherche
5. Les premières descriptions de Chartreuse
- Le témoignage de Guibert de Nogent15
- Le témoignage de Pierre le Vénérable16
- Le texte des desriptions de Chartreuse
6. Les intentions de saint Bruno
- Première organisation de la vie cartusienne
- Saint-Bruno a-t-il voulu fonder un Ordre?
Chapitre VI: L'appel du Pape
1. La date du départ de saint Bruno
2. Dispersion et retour de la communauté de Chartreuse
- Histoire des hypothèses
- Les lettres du pape Urbain II et de Seguin
- Élucidation de quelques doutes
3. Le séjour de saint Bruno près du Pape
- Chronologie du pape Urbain II
- Durée du séjour de saint Bruno près du Pape
4. L'élection à l'archevêché de Reggio
5. Conclusions
6. Excursus du chapitre VI
- La lettre relative à saint Cyriaque
- Présence et activité de s. Bruno dans des conciles?
- La préface de la Sainte Vierge à Plaisance
Chapitre VII: La fondation de Calabre
1. Le dessein de ce chapitre
2. Les princes normands et leurs conquêtes
3. Politique religieuse des princes normands
4. Que désire saint Bruno?
5. La décision du pape Urbain II
6. L'ermitage Sainte Marie de La Tour
7. Chartes de Calabre - Exposé historique
8. Chartes de Calabre - Documents pontificaux
9. Chartes de Calabre - Constantius de Rigetis
10. Chartes de Calabre - La Maison de Saint Étienne
- Étude de la charte fausse du siège de Capoue
- L'hypothèse de Löbbel
11. Chartes de Calabre - Leur contribution à l'histoire
- La personne de saint Bruno
- Bruno et Lanuin
- Relations de l'ermitage et du comte Roger
- L'évolution de la fondation
12. Dernières années de saint Bruno
- Le voyage de Landuin et la lettre aux chartreux
- Correspondance de saint Bruno avec Chartreuse
13. Mort de saint Bruno
14. La succession de saint Bruno
15. Le bienheureux Lanuin, second Magister eremi
- La personne de Lanuin
- Fondation d'un coenobium à Montauro
- Parallèle entre Chartreuse et Calabre
16. Lambert, troisième Magister eremi
- Commencement de la Maison de Saint Étienne
17. Les Constitutions de Lambert
- Étude du texte
- Comparaison avec Bruno et avec Guigues
- Comparaison avec Camaldoli
18. Bruno, Guigues, Lambert et une hypothèse
19. Suite de l'histoire de la fondation de Calabre
20. La Chartreuse de Cazottes
21. La fin de l'ermitage de Calabre
22. Relations entre la Chartreuse et la Calabre
23. Motifs du passage de la fondation aux cisterciens
- Guillaume de Messine
- Passage aux cisterciens et Chartreuse
- Le vrai motif: attirance de Cîteaux
24. La destinée de l'oeuvre de saint Bruno en Calabre
25. L'opposition cénobotisme-érémitisme
26. L'esprit de saint Bruno dans sa fondation
27. Vie intérieure de la fondation de Calabre
28. La grâce de fondateur en saint Bruno
29. Excursus du chapitre VII
- La sépulture de saint Bruno
Chapite VIII: L'âme de saint Bruno
1. Dessein de ce chapitre
2. Les écrits de saint Bruno
- Lettre à Raoul le Verd
- Lettre à la communauté de Chartreuse
- Commentaire des Épitres de saint Paul
- Commentaire du Psautier
- L'élégie Du mépris du monde
- La profession de foi
- Les apocryphes
- Les titres de funèbre
3. Comment tracer le portrait de saint Bruno
4. La solitude
5. L'école de la divine sagesse
6. Fidélité à l'Esprit Saint - Amour de Dieu
7. Vita abstracta - Unum necessarium
- Tout pour Dieu seul
- La notion d'utilité
- La veille de l'âme - Le désir de Dieu
8. Fermeté de la volonté - Stabilité
9. Sagesse - Pondération - Équilibre humain
10. Sagesse de saint Bruno dans la charge de supérieur
11. Obéissance
12. Pauvreté
13. La joie
14. Une âme de bonté
15. Une donnée essentielle: Fuit aequalis vitae
16. Le port tranquille et sûr dans la simplicité
17. Fondation de la Chartreuse
18. Conclusions
Épilogue

Table des noms propres
Table des auteurs et ouvrages cités
Table des matières

  • 1. De Kroniek Magister of de Kroniek van de eerste vijf prioren van de Chartreuse is een korte lijst met vijf zeer bondige notities die enkele inlichtingen verschaffen over elk van de eerste vijf prioren van de Chartreuse, te weten Bruno († 1101), Landuinus († 1100), Petrus I (Pièrre de Béthune, † 1108), Joannes I (Jean de Toscane, † 1109) en Guigo I († 1136). Men noemt deze bron Magister omdat dit het incipit van de tekst is. Op alle plaatsen waar men handschriften van deze tekst in zijn eerste staat aantreft, bevindt zich in principe ook een manuscript met de Consuetudines Cartusiae. Het oudst bekende handschrift heeft toebehoord aan de kartuis van Mont Dieu vóór De Franse Revolutie. Men beschouwde het als het exemplaar zelf van de Consuetudines dat door de eerste vaders bij de stichting van dit huis in 1136 werd meegebracht. Heden bestaat het manuscript niet meer, maar in de 17e eeuw heeft de kroniekschrijver Charles Le Couteulx O.Cart. († 1715) er een zeer nauwkeurge beschrijving van gegeven.
  • 2. Volgens het gebruik in voege ten tijde van Bruno's dood, zonden de religieuzen van Calabrië een broeder uit die drager was van een perkamenten rol om overal het overlijden van hun vader-overste te melden. Waar deze rolliger (roldrager) voorbijkwam, hetzij een klooster, een kapittelkerk... schreef de bezochte gemeenschap op de rol een korte lofbetuiging aan de overledene in proza of in verzen (tituli de morte) en voegde er soms aanwijzingen bij betreffende gebeden die ter zijner nagedachtenis zouden worden opgezegd. Men verzamelde 178 dergelijke tituli bij het overlijden van Bruno. De roldrager die vanuit Calabrië vertrok doorkruiste gans Italië, stak de Alpen over, bezocht talrijke communauteiten in Frankrijk; vervolgens begaf hij zich naar België, een deel van Engeland en uitendelijk West-Frankrijk; hij keerde zonder twijfel terug langs de zee en kwam aan in de haven van Tropea in Calabrië, waar de laatse overlijdenstitel werd ingeschreven. Deze vermeldt dat het gewicht van de rol zo groot was geworden dat de hals van de roldrager hiervan de sporen droeg; naargelang van de behoeften heeft men nieuwe perkamenten stroken aan de rol moeten toevoegen.
  • 3. Geen van de biografieën van de heilige Bruno, zelfs de oudste niet, verdient een "bron" te worden genoemd. Rond de eerste sobere gegevens in de kroniek Magister heeft zich vlug een netwerk van legenden opgebouwd die zeer dikwijls de geschiedenis hebben verdraaid door deze op te smukken met fictieve verhalen. In chronologische orde volgt hier een lijst van de voornaamste Bruno-levens ontstaan vóór 1800.
    - kort na 1250: Kroniek Laudemus herhaalt de oudste gegevens woordelijk, maar de notitie over de heilige Bruno werd tot een tamelijk lange vita omgevormd.
    - 1298: Quomodo Ordo Cartusiensis sumpsit exordium, geschreven door een kartuizer van Meyriat. Dit kleine werkje reproduceert op enkele details na de kroniek Laudemus.
    - ca. 1300: Vita antiquior is op enkele stilisische details na een uitbreiding van de kroniek Laudemus.
    - 1310: De origine et veritate perfectae religionis, geschreven door Guillaume d'Ivrée († 1320/25), kartuizer van de Grande Chartreuse.
    - 1322: Kroniek Laudemus in de versie van een benedictijn van Saint Arnoul de Metz, die later kartuizer werd in Mont Dieu.
    - tussen 1381-1393: Kroniek Quoniam werd geschreven volgens het oorspronkelijke opzet om een notitie te maken voor elk van de prioren der Grande Charteuse en eindigt met het prioraat van Elzear de Grimoard († 1367). De kroniek is regelmatig aanwezig in handschriften met het volgende werk.
    - 1398: De origine ac processu sive progressu Ordinis Cartusiensis (gewoonlijk geheten Ortus et decursus Ordinis Cartusiensis), geschreven door Heinrich Egher van Kalkar.
    - eind 15e eeuw: Chronicon Cartusiense, geschreven door Petrus Dorlandus. De biografie over de heilige Bruno is uit de lucht gegrepen en heeft geen invloed gehad op de latere auteurs.

    De uitvinding van de boekdrukkunst, alsook het terugwinnen van de kartuis van Calabrië voor de orde (sedert 1197 een cisterciënzerabdij) hebben een impuls gegeven tot het drukken van een aantal Bruno-vitae, waarvan het onderzoek belangrijk is om legende en waarheid in het leven van de heilige te onderscheiden.

    - 1505: eerste gedrukte leven, tamelijk kort als een appendix bij de uitgave van de aan Bruno toegeschreven commentaar op de brieven van Paulus, verschenen te Parijs bij Berthold Rembold.
    - 1508: als een "heroïsch gedicht" geschreven door de Venetiaanse kartuizer Zacharias-Benedictus Ferreri († 1524) en pas verschenen in 1524 te Parijs bij Jodocus Badius Ascensius.
    - 1515: Vita Beati Brunonis primi institutoris Ordinis Cartusiensis, geschreven door François du Puy († 1521), prior van de Grande Chartreuse; verschenen te Bazel bij Joannes Amerbach.
    - 1522: episoden over het leven van Bruno in De vita Cartusiana, geschreven door Pierre Cousturier (Sutor, † 1537), kartuizer van Le Parc.
    - ca. 1530: Divi Brunonis cartusiensis ordinis fundatoris vita, geschreven door Petrus Blomevenna.
    - 1574: Vita S. Berunonis in Laurentius Surius' De probatis sanctorum historiis.

    Na deze datum zijn de Bruno-vitae legio. Ze zijn allen schatplichtig aan Du Puy, Blomevenna en Surius. Maar geen van hen heeft een kritische poging ondernomen om de voorafgaande biografieën te zuiveren van de fantaisistische resten die deze vitae met zich meedragen.

    - 1770: De Acta Sancti Brunonis, uitgegeven door de bollandist Cornelius de Bye († 1801) in de Acta Sanctorum, hebben niet veel klaarheid gebracht in de kennis van Bruno's leven; samenvattend kan men zeggen dat deze studie een nuttige, zelfs noodzakelijke stap is geweest in het onderzoek, maar zij bevat nog te veel vergissingen en daarom voldoet ze niet.

  • 4. Manassès I de Gournay († 1092), aartsbisschop van Reims van 1068/69 tot 1080.
  • 5. Het land van Sèche-Fontaine bevindt zich in het zuiden van het departement Aube, op 40 km ten zuidoodten van Troyes, niet ver van het grensgebied van drie departementen Aube, Côte d'Or en Yonne, op 8 km ongeveer van de oude benedictijnenabdij van Molesme. Bruno leefde er als kluizenaar met twee metgezellen, nadat hij in 1082/83 Reims had verlaten waar hij domscholaster is geweest.
  • 6. Uit deze benedictijnenabdij, in 1075 gesticht door Robert (vooraf prior in Montier-la-Celle, abt in Saint-Michel de Tonnerre, prior in Saint-Ayoul de Provins), werd in 1098 het "nieuwe klooster" te Cîteaux gesticht, de bakermat van de Orde der Cisterciënzers. Robert van Molesme verbleef hier enkele jaren en keerde nadien terug naar Molesme waar hij in 1111 overleed.
  • 7. Jean Mabillon, maurist (benedictijn van de Congrgatie van Saint-Maur, † 1707), betoogt op basis van een notitie in het cartularium van Molesme dat de heilige Bruno, vergezeld van twee metgezellen, enige tijd als kluizenaar in Sèche-Fontaine heeft geleefd en zo de gelegenheid had om aan Robert van Molesme, die in de streek bekend was, raad te vragen.
  • 8. Corneille de Bye († 1801) ontwikkelt de stelling dat Bruno wellicht enige tijd benedictijn te Molesme zou zijn geweest, vooraleer hij zich als kluizenaar in Sèche-Fontaine terugtrok.
  • 9. Deze theatijner monnik bericht in zijn Vie de saint Bruno (Parijs, 1785) dat hij de mededeling van Mabillon heeft laten verifiëren door de keldermeester van de abdij van Molesme. Deze monnik vond een nota betreffende een schenking van het land van Sèche-Fontaine aan Molesme, waaruit zou blijken dat Bruno zich met zijn twee metgezellen enige tijd in Molesme zou hebben teruggetrokken om het kloosterleven in de praktijk te leren kennen. Wanneer hij besloot Molesme te verlaten om naar de Dauphiné terug te keren, zouden zijn twee leerlingen zich in Sèche-Fontaine hebben gevestigd. Is voornoemde nota dezelfde die Mabillon heeft geconsulteerd, maar onvoldoende diepgaand? Of is het een analoge versie van dezelfde nota, maar oppervlakkig verschillend?
  • 10. Interpretatie van de overlijdenstitel ter ere van Bruno opgetekend door een kanunnik van de Sint-Pieterskathdraal te Troyes in 1102: het verblijf van Bruno in Sèche-Fontaine, dat een filiaal van Molesme was, moet gezien worden als het verblijf van een monachus aldaar, niet van een eremita zoals in de Chartreuse.
  • 11. Hermann Löbbel beweert in zijn Der Stifter des Carthäuserordens: der Heilige Bruno aus Köln (Münster, 1899) dat Bruno Molesme heeft verlaten omdat het kloosterleven hier verzwakt was.
  • 12. Dezen zijn de zogenaamde metgezellen van Bruno in Sèche-Fontaine. Pierre, geboortig van Béthune, zou later als Petrus I († 1108) de derde prior van de Grande Chartreuse (1100-1101) worden. Over de identiteit van Lambert is men minder zeker: is hij de derde Magister eremi van de kartuis in Calabrië waar hij stierf in 1124, of is hij volgens een overlijdenstitel abt geweest van de benedictijnenabij van Pouthières in het diocees Langres na 1094 en vóór 1103?
  • 13. "Viderat autem circa id tempus per somnium in eadem solitudine Deum suae dignationi habitaculum construentem, stellas etiam septem ducatum sibi praestantes itineris. Erant vero et septem" — "Hij [Hugo, bisschop van Grenoble, † 1132] had rond die tijd in een droom God gezien die ter zijner ere in die verlaten streek een huis bouwde, alsook zeven sterren die hen de weg ernaartoe toonden. En ze waren inderdaad met z'n zevenen".
  • 14. Petrus Damiani († 1072) werd omstreeks 1035 eremiet in de benedictijnenabdij van Fonte Avellana bij Gubbio (Appenijnen). Tussen 1039-1041 wijdde hij zich aan het onderricht van de monniken in het klooster Pomposa (ten noorden van Ravenna) en daarna verbleef hij een korte tijd in het klooster van de Heilige Vincentius te Petra Pertusa, waar hij ca. 1041/42 begon te schrijven aan de Vita beati Romualdi. Romualdus van Ravenna († 1027), zijn leermeester, was mogelijk de stichter van Fonte Avellana en een hervormer van kluizen en kloosters in Noord-Italië, onder meer te Camaldoli (ten oosten van Florence), waar hij in 1023 de orde der Camaldulenzen (Witte Benedictijnen) stichtte. In 1043 werd Damiani prior in Fonte Avellana en bracht talrijke eremietenvestigingen met Fonte Avellana samen in één zelfstandige congregatie tot een betere beoefening van een zeer strenge ascese op basis van de benedictijner regel. In 1057 benoemde de paus hem tot kardinaal-bisschop van Ostia.
  • 15. Guibert van Nogent († 1124/25) werd in 1104 abt van de benedictijnenabdij van Nogent-sous-Coucy (bisdom Laon). Hij zou van 6 december 1114 tot 3 maart 1115 in de Grande Charteuse hebben vertoefd als reisgezel van bisschop Godefroid van Amiens († 1118).
  • 16. De benedictijn Petrus Venerabilis († 1156) was de 9e abt van Cluny. Hij beschreef omstreeks 1150 zijn herinneringen aan de Chartreuse en zijn bewoners die hij vanaf 1120 herhaaldelijk had bezocht. Ook ontleende hij deels zijn inlichtingen, vooral met betrekking tot de observantie, aan de Consuetudines Cartusiae.