Missale secundum ordinem Carthusiensium cum calendario et ordinatio missae (16e eeuw)
Gent, Universiteitsbibliotheek
| signatuur | 508 (olim 23 A) |
| folia | 221 fol. |
| herkomst | Luik: kartuizers (vermoedelijk) |
| datering | 1545-1589 |
| biblioref. | De Goesin-Verhaeghe, P.F., Catalogue des livres rares et précieux au nombre de 14435 lots de la bibliothèque de feu monsiuer Jean-François Vande Velde ... d'après le catalogue manuscrit du défunt, dl. 2, Gand 1832, 677 (nr. 15047) De Saint-Genois, Jules, Catalogue méthodique et raisonné des manuscrts de la Bibliothèque de la Ville et de l'Université de Gand, Gand 1849-1852, 343 (nr. 467) Derolez, A., Inventaris van de handschriften in de Universiteitsbibliotheek te Gent, Gent 1977, 43 |
| beschrijving | Het manuscript, in-4° (Saint-Genois, Vande Velde) of in-8° (Derolez), is gebonden in een mooie imitatieband uit de 19e eew. De laatste folia met de missen voor de overledenen (fol. 217v-221v) zijn onvolledig. Hier en daar worden enkele sierinitialen aangetroffen. Het handschrift bevat ook gregoriaanse muzieknotatie met melismen.1 De eerst zeven folia zijn een calendarium volgens de Orde van de Kartuizers met de heiligenfeesten volgens maand en dag. Over het algemeen is het schrift duidelijk. In de marge staan enkele vrij moeilijk leesbare notities met betrekking tot de liturgische voorschriften. Dit kerkelijk boek is zeker gebruikt geweest, al komen er toch ook vele schijnbaar ongebruikte folia in voor. Wat het tijdstip betreft waarop dit manuscript mogelijk werd vervaardigd, zou de datering op het einde van het eerste muziekvoorbeeld op fol. 29v-30r kunnen wijzen: a° dni m vc xlv, dit is 1545. Andere muziekvoorbeelden vindt men op fol. 74v-75v, 94r-96r, 102r-105r, 166r. In de marge staan aandudingen van zonsopgang en -nedergang en sterrenbeelden. In de kalender worden de maanden vanaf augustus ook in het Nederlands vermeld: oogstmaent (augustus), geerstmaent (september), wynmaent (oktober), slachtmaent (november), wintermaent (december). Het handschrift komt bijna waarschijnlijk uit (de kartuis van) Luik gezien de eigen feesten van deze stad er worden vermeld en in de kalender typische kartuizerheiligen voorkomen.
De kalender bevat volgende heiligenfeesten: Februari Maart April Mei Juni Juli Augustus September Oktober November December |
| addendum | Toelichting bij de bijlagen Alle gegevens zoals ze in het handschrift voorkomen zijn in kolom G opgenomen. De kolommen E en F komen uit het artikel van [Du Moustier & Hourlier 1957]. Afwijkingen of merkwaardigheden in vergelijking met de kalender uit het voorgenoemde artikel zijn in kolom I van een commentaar voorzien. Een 12-lessenfeest heeft niet altijd een kapittel en dus is het normaal om de beide vormen tegen te komen (xii lectiones en xii lectiones – capitulum). Maar de combinatie van een 12-lessenfeest met een candelarum is ongebruikelijk. Ofwel vindt men “Cand” (abbreviatie van candelarum) of “Sol” (afkorting van solemnitatis), zonder de vermelding van “xii lectiones”. Enkele feesten Op 6 mei is het feest van Alexandri, Eventii et Theodoli niet geschrapt, niettegenstaande het in 1577 werd gesupprimeerd. Het feest van de A(m)brosii, werd op 4 april geschrapt is en naar 7 december overgeplaatst; deze wijziging dateert van 1581. Het feest van de Anne op 26 juli kreeg in 1569 een candelarum; dit zou dus een toevoeging van een tweede hand moeten zijn, maar het geschrift is quasi identiek aan dat bij Maria Magdalena op 22 juli. Dit zou verklaard kunnen worden door het feit dat dezelfde persoon de aanvullingen aanbracht. Het feest van Dominici stond verkeerdelijk op 5 augustus ingeschreven en is gecorrigeerd naar 4 augustus; het kapittel bij dit feest opgelegd in 1591 staat niet ingeschreven. Eustachii (et) so(ciorum) ei(us) , die eerst op 2 november werden gevierd, dienden vanaf 1580 op 20 september gevierd te worden, maar het feest werd niet verplaatst. Eustachius wordt inderdaad op 2 november gevierd in de bisdommen Keulen, Luik, Münster, Trier en Utrecht (Strubbe & Voet, 193). Het feest van Inventio s(an)cte Crucis op 6 mei heeft geen candelarum (= solemnitatis) vermeld. De verplaatsing van het feest van Lini, verordend in 1580 van 26 november naar 23 september, is niet gebeurd, ten gevolge waarvan Tecle geen commemoratie heeft. De verplaatsing van het feest van Silee van 28 november naar 13 juli, die in 1580 was bevolen, is niet doorgevoerd. Ook de verplaatsing van Agricola (et) Vitalis van 27 november naar 4 november, verordend in de cartae van 1581, in niet gebeurd. Datering De kalender werd aangelegd in 1545 en aangevuld tot 1589. Het octaaf van Bruno op 13 oktober is van de eerste hand en werd met de rang van missa in 1545 ingesteld. De inschrijving van het feest van Didaci op 12 november werd verordend in 1589 en is de laatste aanvulling. Het kapittelfeest voor Dionysii et socior(um) ei(us) op 9 oktober is in 1586 uitgevaardigd, waardoor het 12-lessenfeest is doorgestreept. De toevoeging op 2 april van Francisci de Pauli met een 12-lessenrang werd ingevoerd in 1586. Het feest van Hugonis op 1 april kreeg in 1586 een kapittel. Bij het feest van Petri op 29 april staat op de regel van 30 april de rang van het 12-lessenfeest genoteerd, wat in 1586 werd verordend. Het feest van Nicolai de Tolle(n)tino op 10 september dat in 1586 werd ingesteld, is door een latere hand aangebracht. Conclusie De grondlaag is van 1545. Toevoegingen gebeurden tot 1589, maar niet alle wijzigingen, zoals deze uit de jaren 1580-1581, werden aangebracht. De hypothese van Jan De Grauwe over de herkomst van Luik is de meest plausibele, gezien de niet-kartuizerfeesten lokale heiligenfeesten zijn, welke in Luik werden gevierd; de vermelding in civitate bevestigt dit. Bovendien is Luik een stadskartuis. Wel kan men de stad Leuven, die ook in het Luikse bisdom lag, niet volledig uitsluiten: zou de toevoeging van de Nederlandse omschrijving van enkele maanden hierop kunnen wijzen? Of zou het Zelem kunnen zijn en dient in civitate begrepen te worden als een verwijzing naar Luik, de zetel van het prinsbisdom waar ook Zelem onder ressorteerde. Een andere mogelijke verklaring voor de Nederlandstalige maanden is dat het missaal vanuit Luik naar een ander klooster is gegaan. — © jos.bernaer@skynet.be. |
- 1. Melismen zijn meerdere noten op een lettergreep of een notentros.
- 2. Later bijgevoegd.
- 3. Doorgestreept, in decembri later bijgevoegd (zie 7 december).
- 4. Later bijgevoegd.
- 5. Quiricus van Tarsus, martelaar († 304/05) ?
- 6. Volgens het Martyrologium van de Cisteriënzers (Paul Guérin, Les petits Bollandistes, dl. 8, Paris 1885, 188).
- 7. Later bijgevoegd.
- 8. Caesarius van Clermont, bisschop († ca. 627) of Caesarius van Terracina, diaken ?
- 9. Voorlopig ondefinieerbaar.
- 10. Later bijgevoegd.
| Bijlage | Grootte |
|---|---|
 Calendarium uit Missale_Liège OCart_UB Gent_hs. 508.pdf | 5.11 MB |
 Calendarium uit Missale_Liège OCart_UB Gent_hs. 508_reconstructie.xls | 194.5 KB |