Graduale (1580-1583) [Ms. Zelem]

Dit graduale is het enige gekende muziekhandschrift dat afkomstig is uit de Zelemse kartuis. Het werd ontdekt bij een bezoek aan de Abdij van Averbode in september 2010, toen archivaris Herman Janssens, O.Praem. ons een lijst met een oppervlakkige beschrijving van het handschriftenbezit der abdij, door wijlen prof. Placide Lefèvre O.Praem († 1978) opgemaakt, ter beschikking stelde.
De monnik Theodoor van Stompwijck, geboren te Haarlem en in Zelem geprofest, vervaardigde het tussen 1580-1583. De kartuizers waren toen op de vlucht voor het oorlogsgeweld van de Oranjetroepen die in 1582 het klooster verwoestten: enkele monniken verbleven in hun refugiehuis binnen de stadsmuren van Diest en enkele anderen waren al eerder naar Duitsland gestuurd, zoals de kopiist van het graduale, die in de kartuis van Mainz verbleef. De noodomstandigheden verklaren wellicht het kleine formaat van dit liturgisch boek en het sobere schrift met weinig versieringen. Na zijn terugkeer uit Duitsland werd Van Stompwijck vicaris van de Brugse kartuizerinnen (1585-1597), voor wie hij de kartuizerstatuten uit het Latijn naar de volkstaal vertaalde en ook liturgische boeken kopieerde. De orde benoemde hem te Zelem tot vicaris in 1597 en tot procurator in 1598. In 1599 werd hij als procurator naar de kartuis van Den Bosch geroepen om er onder meer de overgebleven goederen van de verwoeste kartuis van Geertruidenberg te beheren. Uiteindelijk werd hij in 1601 teruggehaald naar het noodlijdende Zelem om er in 1602 als prior benoemd te worden, wat hij zou blijven tot aan zijn dood op 21 juli 1621.
Hoewel er in de 17e eeuw gedrukte muziekboeken in gebruik waren bij de kartuizers, bleef het handgeschreven ‘noodgraduale’ van Theodoor van Stompwijck tot in 1794 bewaard. Toen schonk Jan-Baptist van Cleemputte, sacrista van de Zelemse kartuizers, het muziekhandschrift aan Joannes Franciscus Vaes, die in het naburige Zelk (naar eigen zeggen, onder de saltus rusticorum) woonde, zoals blijkt uit diens notities op verschillende pagina's in het handschrift. Daarna is het boek eigendom geweest van Petrus Henricus Bas (°Kwaadmechelen 1867-†Tessenderlo 1934), die tussen 1887 en 1932 onderwijzer was in Engsbergen. Zijn rode naamstempel is immers ook terug te vinden in het graduale. Nog tijdens diens leven kwam het in het bezit van de norbertijnenabdij van Averbode, waar het boek vandaag nog steeds zorgvuldig bewaard wordt.
Het graduale werd in het kader van Open Monumentendag Vlaanderen op zondag 9 september tentoongesteld in de Sint-Lambertuskerk te Zelem (zie bijlage). Musicoloog Thomas Op de Coul (Utrecht) verklaarde met woord en zang het gebruik van dit kerkelijk boek in de eredienst van de Zelemse kartuizers. — © Tom Gaens.